گوشه چشمی به زادگاه انوشیروان عادل   شهر اردستان
اردستان یکی از شهرهای تاریخی و کهن ایران است که با جمعیتی حدود 46 هزار نفر یکی از توابع پهناور استان اصفهان می باشد. این شهر در 110 کیلومتری شمال شرقی اصفهان و در 416 کیلومتری جنوب تهران در دامنه شرقی کوه های مرکزی در حومه کویر با ارتفاع 1200 متر از سطح دریا بین مدار 32 درجه و 50 دقیقه تا 34 درجه و 25 دقیقه عرض شمالی و 51 درجه و 55 دقیقه تا 53 درجه و 15 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ، درست در مرکز ایران واقع شده است. اردستان از شمال به شهرستان گرمسار در استان سمنان و از جنوب به شهرستانهای اصفهان، برخوار و میمه و از شرق با شهرستان نائین و از غرب به شهرستانهای نطنز و آران و بیدگل محدود گشته است.
اردستان در سال 1316 تبدیل به شهر شد و تا سال 1327 بصورت یک بخش مستقل از توابع استان اصفهان بوده که در این سال به شهرستان تبدیل شده است و در حال حاضر (پائیز 1374) شامل 2 بخش (مرکزی، زواره) 3 شهر (اردستان، مهاباد، زواره) و 7 دهستان (دهستان برزاوند به مرکزیت نیسیان، دهستان علیا به مرکزیت روستای بغم، دهستان کچو به مرکزیت روستای کچومثقال، دهستان ریگستان به مرکزیت روستای تلک آباد، دهستان گرمسیر به مرکزیت موغار و دهستان همبرات به مرکزیت کچوسنگ و دهستان سفلی به مرکزیت شهراب می باشد). شهر اردستان در میانه ی راه دو راه اصلی حمل و نقل کشور قرار گرفته است. یکی راه اصلی خسروی (از توابع قصر شیرین کرمانشاه) به میرجاوه (از توابع زاهدان استان سیستان و بلوچستان) و دیگری راه اصلی نوشهر (استان مازندران) به بندرعباس (استان هرمزگان) شهرهایی که در مسیر راه اصلی مرز خسروی تا بندر میرجاوه می باشند بترتیب عبارتند از (خسروی، قصر شیرین، کرند، اسلام آباد غرب، کرمانشاه، همدان، ساوه، قم، کاشان، اردستان، نائین، میبد، یزد، رفسنجان، کرمان، بم، زاهدان، میرجاوه).
و همچنین شهرهایی که در مسیر راه الی نوشهر به مقصد بندرعباس می باشد به ترتیب عبارتند از (نوشهر، آمل، رودهن، تهران، قم، کاشان، اردستان، نائین، اردکان، میبد، یزد، سیرجان، بندرعباس) می باشند.
قدمت اردستان را به اعتبار قنات تاریخی معتبر آن بنام (ارونه) بالغ بر دو هزار و پانصد سال دانسته اند و پیشینه تاریخی شهرستان به قبل از هخامنشیان و به دوران کیانیان و پیشدادیان می رسد. درباره وجه تسمیه شهر اردستان روایات گوناگونی نقل شده است. بعضی معتقدند اردستان از واژه ارد به معنی مقدس و به واسطه داشتن آتکشده های متعدد و ستان که مکان معنی می دهد تشکیل شده است. گروهی دیگر از پژوهشگران، اردستان را ایالت و استانی متعلق به اردشیر هخامنشی می دانند و معتقدند اردشیر بابکان در این شهر آتشکده ای بنا نهاده که موسوم به مهر اردشیر می باشد. یعنی هم آن را مخفف ارگدستان دانسته اند که مرکب از دو کلمه «ارک» به معنی کاخ و قصر و «دستان» رویهم کاخی متعلق به رستم دستان پهلوان ایران باستان که بهرحال حکایت از قدمت محل دارد.
اردستان زادگاه انوشیروان عادل می باشد که هنوز اسامی چهلخانه و کوشک از آن زمان به یادگار مانده است و نام اردستان، خود از این محله است. اردستان از قدیم الایام مهد علم و دانش بوده و در دوره سلاجقه و همچنین صفویه وزراء، علماء، فضلا، ریاضیدانان، خطاطان، طبیبان آن معروف و مشهور بوده اند. ابوجعفر محمد ادیب اردستانی، ابوالحسن شافعی اردستانی، و ... از این جمله اند. مردم اردستان عمدتاً از نژاد اصیل ایرانی آریایی نژاد هستند. دلیل آن زبانی است که چندین هزار سال پیش تا کنون بر جای مانده، این زبان منشعب از فرس قدیم پارسی می باشد و زبان اوستائی است که لغات و اصطلاحات خارجی کمتر در آن نفوذ کرده است. این شهر حدود سنه ی 23 هجری به تبع دیگر شهرهای مجاور همچون اصفهان توسط اعراب مسلمان فتح گردید. عبور امام حسن مجتبی (ع) در زمان خلافت عثمان از شهر اردستان از وقایع مهم تاریخ اردستان بعد از اسلام می باشد. وجود مسجد امام حسن (ع) و صفه ی امام حسن (ع) مسجد جامع اردستان دلالت بر آن دارد که آن وجود مقدس و شریق در این دو محله اقامه ی نماز فرموده اند. همانطور که گفته شد اردستان یکی از شهرهای کهن و تاریخی ایران می باشد که آثار باستان نظیر امام زاده اسماعیل، امام زاده موسی، قنات های مختلف در محله های اردستان مانند قنات ارونه ی در (محله مون) این شهر وجود دارد که آماده استقبال از شما گردشگران عزیز می باشد. گفتنی است مقسم آب قنات معظم ارونه معروف به بیست و یک فرزه، منسوب به شیخ بهایی و نیز مقبره امیر اویس معروف به سنگ سفید با دو قلعه سنگ مرمر نفیس عمودی با نقاشیهای طرحهای اسلیمی بروی قبر و بالاسر قبر به اوائل قرن دهم هجری جلوه خاص خود را دارند. ظواهر امر نشان می دهد که این شهرستان اعتبار دیرینه خود را تا اواخر عصر قاجاریه همچنین محفوظ داشته ولی در اواخر سده پیشین بر اثر یک سلسله حوادث منجر به ناامنی های ناشی از جنگ و قحطی و وبا و ظلم و ستم حکام و بی توجهی شاهان دستخوش یک سلسله پریشانی و خرابی می شود که آثار آن تا اوائل چهل نیز از این شهر رخت بر نبسته بود که میشود گفت از نیمه های دهه مزبور بر اثر یک سلسله تحولات و ایجاد امنیت نسبی وضع اقتصادی منطقه سر و سامانی یافته، رونق آن هر روز از روز پیش افزون تر بوده است تا جایی که دارد بصورت شهری زیبا آباد، تازه ساز چهره نشان می دهد. شمال شهر اردستان هموار است و به دشت کویر مربوط می شود و قسمت جنوبی آن کوهستانی است. بر این اساس، آب و هوای اردستان گرم و خشک بوده و اختلاف دمای شب و روز در زمستان و تابستان زیاد است. از مختصات ظاهری این شهرستان باغستانهای پر درخت و باغات سرسبز انار و انجیر آن است که از دیرباز از شهرت خاصی برخوردار بوده است و این خود بیشتر مرهون قناتهای متعدد پر آبی است که این شهر کویری را چهره ای پر طراوت و دلپذیر بخشیده است و بخصوص در اولین نظر توجه هر بازدید کننده ای را به خود جلب می کند.
عمده اقتصاد شهرستان مبنی بر کشاورزی و صنایع دستی است. در بخش کشاورزی معروفترین محصول آن انار می باشد. صیفی جات و سبزیجات تولیدی شهرستان علاوه بر مصرف داخلی شهرهای مجاور را هم تحت پوشش دارد. صنایع دستی اردستان از گذشته های دور تا کنون جاجیم بافی، کرباس بافی، گلیم بافی و قالی بافی بوده است.
قالی و قالیچه های آن بیشتر جنبه صادراتی داشته و یکی از راه های تامین درآمد منطقه بشمار می رود و عمدتاً بصورت فعالیت جانبی توسط زنان خانه دار صورت می گیرد. از خصوصیات بارز اجتماعی مردم آنکه اهالی این شهرستان غالباً مردمی باهوش زحمت کش، ملایم، سلیم النفس بوده و به خصوص توجه و اقبالی خاص نسبت به فرهنگ و تحصیلات جدید نشان می دهند تا جایی که تعداد دانشجویانی که از این منطقه در مدارس عالیه تحصیل اشتغال دارند و یا در رشته های پزشکی و امثالهم فارغ التحصیل شده اند از حد متعارف بالاتر است. بعلاوه اکثریتی چشمگیر به حرفه مقدس معلمی رو آورده اند که در جای خود در خور توجه است.
از آثار تاریخی این شهر می توان:
1) مسجد جامع اردستان: از بناهای دوره سلجوقی که دارای کتبیه های متعددی به خط کوفی و ثلث است.
2) مسجد امام حسن (ع): در بازار محله کبودان وجود دارد. از بناهای قرن هشتم هـ . ش و دارای سردری زیبا و خوش طرح مزیّن به کتیبه هایی به خط کوفی در متن کاشی و فیروزه ای است.
3) مسجد حشرو در سه طبقه واقع در محله رامیان از دوره قاجار
4) سنگ سفید مقبره امیر اوییس از آل نوشروان و از سرکردگان شاه اسماعیل صفوی در گوشه شمال غربی، دشت محله محال شهر با دو سنگ مرمر زیبا با طرح های اسلیمی و ختایی.
5) مسجد دشت واقع در محله رامیان که گویند محل آتشکده مهراردشیر بوده است.
6) تقسیم بندی آب فرزه های آب ارونه و فاصله برای محلات فهره، کبودان، بازار، رامیان و قریه تلک آباد از ابتکارات خواجه نصیر طوسی در جنوب غربی ساختمان شهرداری نزدیک خیابان شمالی، جنوبی شهر.
7) قنات دو طبقه «زیر و رو» در محلّه مون از شاهکار های قنات سازی قدیم.
8) خانقاه پیر مرتضی علی اردستانی، از عرفای اواخر قرن هشتم هـ .ش در محلّه فهره اردستان.
9) آب انبار حاج حسن در جنوب شرقی مسجد جامع
10) آب انبار بزرگ بازار در میدان بازار محله کبودان
11) آب انبار حاج میر رحیم در ابتدای محلّه مون
12) آب انبار حاج معدل «محمد مهدی» معروف به حاج معدل السلطان واقع در نزدیکی مسجد خسرو در محله رامیان.
در وصف زادگاه
گفت نُزهَت به روزگار کهن                   این سخن در کشاکش دوران
«زادگاه من و انوشیروان                  هر دو باشد، دیار اردستان
شهر من موطن دلیران است                    بیشه شیزال زر دَستان
زادگاه عزیز و مردانی                  از شیوخی زعارفان پیران
مَهد صدها حکیم خوش سخن است           گلستانی زعالم عرفان
پُر صلابت کویر تشنه تو                           یا طنین صَدا، به کوهستان
دشهایت معطّر و خوشبو               باغها پر زسنبل و ریحان
گل همیشه لطیف و خوشرنگ است      لیک خوشتر زهرگلی، رُمّان
میوه های تو خوب و خوشمزه هاند       با انارت چه شهدها به زبان
مسجد جامعت، نگین کویر                  جویهایت چو نهر باغ جنان
هم بهار خوش است، هم پاییز             دوست دارم، تو را به تابستان
دژ معروف اَروَنه، دَر توست               در پناهش مصون ز تیغ و نسان
میراُویس آن امیر روز نبود               خفته در خاکم بقعه سلطان
خاک تو توتیای دیده من                اَرکدستان تویی، نه آردستان
چون نبی خوانده شعر حبّ وطن        می ستایم تو را به هر دیوان
هر چه گوید «بشیر» از تو سخن              حق نگفته به مدح این سامان
سید ولی الله صمیمی (بشیر)
از شعرای خوش ذوق و بی نظیر اردستان