دكتر پرويز كردواني: چهره علمي ماندگار بنيانگذار مركز تحقيقات مناطق كويري و بياباني ايران
دكتر پرويز كردواني: چهره علمي ماندگار
بنيانگذار مركز تحقيقات مناطق كويري و بياباني ايران
گزارش از: عليرضا خسروي
سخنانش گويي سحرآميز بود.
گمان داشتم دقايقي بيشتر از ملاقاتمان نگذشته كه دريافتم نزديك به سه ساعت با او به گفت‌وگو نشسته‌ايم. استاد بزرگ كوير، گرم و صميمي بود و خوش مشرب، همه سخنانش آموزنده و شنيدني و لحن و چهره‌اش سخت به دل نشستني. استاد پرويز كردواني ‪ ۷۷‬سال پيش در كوير در بلوك "خوار" چشم به جهان گشود، پدرش مشهدي حسينعلي خان كردواني بلوكباشي، بزرگ كردوان از روستاهاي بلوك خوار بود، كه بعد در اوايل دهه ‪ ۴۰‬هجري شمسي، نام "گرمسار" برآن نهادند. او مي‌گويد: "خار" كه به معناي سرزمين خورشيد تابان است، در زمان قديم " خوار" نوشته مي‌شد اما بعدها طرز نوشتن اين واژه را اصلاح كردند و به سبك امروزي "خار" نوشتند. كردواني مي‌گويد ورامين و خار در گذشته جزو "ري" بودند كه در آن زمان تهران نيز روستايي بود در شمال ري. كه بعد از حمله مغول، عده‌اي از آنجا به ورامين مهاجرت كردند و به تدريج به روستاي تهران آمدند. بلوك خار يا شهرستان امروزي گرمسار، هفت قريه و روستا داشته كه شامل كردوان ، مندولك، ريكان، اله وردي آباد، قاطول، قشلاق نفر و قلعه چك بوده است. كردواني مي‌گويد پدرش كه مالك چندين قريه و روستا يا "بلوك" در منطقه بود، با حفر و ايجاد چندين رشته قنات در اين منطقه كويري ، ‪ ۴۵۰‬هكتار از اراضي كوير در روستاي مندولك را آباد كرده است. او نيز اوقات فراغتش را به كشاورزي مي‌گذراند و به گفته خودش "روزهايي كه از تهران سر زمين مي‌روم، ساعت ‪ ۶‬صبح در روستا هستم." و گلايه مي‌كند كه مدتي است كه براثر حفر بي‌رويه چاه‌هاي عميق و نيمه عميق، تمامي قنات‌هاي منطقه خشك شده است. او تا چند سال پيش در حياط خانه‌اش در تهران نيز درخت و سبزي مي‌كاشت و با روش استفاده بهينه از آب، ميوه‌هاي درختي توليد مي‌كرد. مي‌گويد "از ساعت ‪ ۸‬تا ده شب مشغول كار باغ بودم اما با تاسف مي‌افزايد كه "چند سالي خانه ما نيز آپارتماني شده." كردواني ، ‪ ۴۴‬سال است كه استاد دانشگاه است، يكي از موسسان دانشكده كشاورزي رضاييه (اروميه) در سال ‪ ۱۳۴۵‬شمسي و بنيانگذار مركز تحقيقات مناطق كويري و بياباني ايران در سال ‪ ۱۳۵۴‬شمسي است. او با انتقال يك تن خاك از كويرهاي ايران به آلمان و تحقيق و بررسي بر روي آن، در سال ‪ ۱۳۴۵‬درجه دكتراي خود را در رشته كشاورزي (عمران كوير) با رتبه عالي كسب كرد و هم اكنون از كويرشناسان برجسته ايران و جهان به شمار مي‌رود. كردواني كه در سال ‪ ۱۳۸۲‬پايه ‪ ۲۹‬استادي را كسب كرده مي‌گويد "در آغاز هر ترم در مقاطع كارشناسي، كارشناسي ارشد و يا دكتري ، دو ساعت اول كلاس را به صحبت با دانشجويان جديد اختصاي مي‌دهد. "معتقدم كه برقرار كردن رابطه عاطفي با دانشجويان مهمتراز رابطه علمي است. من به دانشجويان رمز موفقيت و خوشبختي در زندگي را مي‌گويم، به آنها مي‌گويم كاري كنيد كه عاشق كارتان شويد، فقط به دنبال اين نباشيد كه كاري را كه دوست داريد انجام بدهيد بلكه " كاري را كه مي‌كنيد دوست داشته باشيد" و الا آدم كار خلاف را هم دوست دارد انجام بدهد، اين كه نمي‌شود." "به دانشجويان مي‌گويم به خودت بگو مي‌خواهم ليسانس بگيرم، دكتر بشوم. با اميد و توكل، به آن چه كه داري دلخوش باش و نگو من ثروت ندارم يا قيافه‌ام زيبا نيست." "به آنان مي‌گويم زندگي شما بايد از راه تحصيل علم بگذرد، پس خوب درس بخوانيد. اصلا "دانش-جو" يعني اينكه فرد بايد "برود به دنبال" تحصيل علم، در مدرسه آموزش با پرورش توام است. معلم بايد هر روز سر كلاس و بالاي سر "دانش- آموز" باشد و درسي را كه امروز به او داده ، فردا از او بپرسد و اگر ياد گرفته بود درس بعدي را به او بدهد. به همين دليل اگر يك روز معلم نباشد او خوشحال مي‌شود و اگر پدرش به او بگويد كه به جاي مدرسه برو در دكان، خوشحال مي‌شود چون عقلش نمي‌رسد، اما وقتي آمد دانشگاه، ديگه كسي نيست كه به او بگويند بايد درس بخواني، خودش بايد تفريح و سرگرمي و ساير جاذبه‌هاي زندگي را رها كند و فقط به تحصيل علم بپردازد و غيراز اختصاص دادن ساعتي براي ورزش و تامين سلامتي، صرفا وقتش را به كسب علم بگذراند. او مي‌گويد "من خودم هر روز نيم ساعت صبح و نيم ساعت شب پنجره‌اتاق ها را باز مي‌كنم و ورزش مي‌كنم."
كردواني مي‌گويد "من به حضور و غياب در دانشگاه معتقد نيستم، دانشجو بايد بداند كه اين دوره براي او دوره سازندگي است." او معتقد است ازدواج بعد از تحصيلات بهتر است زيرا شخص مي‌تواند در دوران دانشگاه كاملا به تحصيل علم و دانش بپردازد و در ضمن بعداز فارغ التحصيلي پخته ترهم مي‌شود. كردواني كه خود به اين شيوه ازدواج كرده است، از زندگي خانوادگيش كاملا احساس رضايت مي‌كند اما به شوخي مي‌گويد، "با اينكه با خانمم در يك خانه زندگي مي‌كنيم، اما به دليل گرفتاري هر دو، در راهروهاي خانه كمتر به هم برمي‌خوريم."
"فريده گلبو" همسر كردواني است، نويسنده پركار و موفقي است كه بيشتر سرگرم داستان نويسي است. اين زوج فرهيخته، دو فرزند دارند كه دختر آنان پزشك و پسرشان مهندس است. كردواني كه در سال ‪ ۱۳۷۸‬به عنوان استاد نمونه دانشگاه تهران انتخاب شده است، مي‌گويد دانشجو بايد در تعطيلات نيز به دنبال كار عملي مرتبط با رشته دانشگاهي‌اش برود تا علاوه بر كسب علم، تخصص كافي و عملي نيز كسب كند. كردواني مي‌گويد ليسانس، اول كار و سربازي است فوق ليسانس، مانند گروهباني است و دكترا و استادياري و استاد دانشگاه شدن، معادل سرهنگي و تيمساري است. او معتقد است كه در بازار كار امروز متخصص و مهندس و دكتر مي‌خواهيم و بايد دكتر و مهندس زياد داشته باشيم. او با مطرح كردن اشكال انعطاف ناپذيري در سيستم آموزشي دانشگاه مي‌گويد: در يك ترم فوق ليسانس ‪ ۱۲‬واحد درسي ارايه مي‌كنيم در حالي كه در اروپا سه تا ‪ ۱۲‬واحد جدا ارايه مي‌دهند يا در دوره كارشناسي در هر ترم سه دوره ‪ ۲۰‬واحدي برگزار مي‌كنند كه از اين ‪ ۶۰‬واحد دانشجو بايد ‪ ۲۰‬واحدي را كه دوست دارد و عاشق آن است انتخاب كند و برود سركلاس بنشيند. در حالي كه ما در ايران همان ‪ ۲۰‬واحد را اعلام مي‌كنيم و دانشجو امكان انتخاب درس مورد علاقه‌اش را ندارد. "زماني كه دانشجو درس‌ها را براساس علاقه انتخاب كند، با عشق به دنبال آن مي‌رود. در كشورهاي غربي دولت براي دانشجو كار مربوط به تحصيل مهيا مي‌كند تا ضمن گذراندن كلاس كار عملي نيز بكند و تخصص آن رشته را كسب كند. زمان استخدام نيز از ابتكار عمل، يكي از شرايط استخدام آنهاست." كردواني مي‌گويد در هر كاري فرد اگر باسواد و ماهر باشد جامعه و اطرافيان به او احترام مي‌گذارند، مثلا مردم با باطري‌سازي كه معلومات بيشتري داشته باشد، نسبت به ديگر باطري سازها با احترام بيشتري برخورد مي‌كنند. او معتقد است كه پدران و مادران نبايد در انتخاب رشته و كار فرزندانشان اعمال نظر و دخالت كنند و بهتر است صرفا نظر مشورتي به آنان بدهند و بگذارند فرزندان به دنبال علاقه‌شان بروند و دراين زمينه با متخصصان همان رشته و كار مشورت كنند. كردواني كه تاكنون ‪ ۲۰‬جلد كتاب و ده‌ها مقاله علمي در زمينه‌هاي مختلف به ويژه كوير از او به چاپ رسيده به جوانان توصيه كرد به دنبال رشته‌اي بروند كه به آن علاقه‌مند هستند و به درآمد و پول آن نگاه نكنند چه اگر در رشته‌اي مورد علاقه خود زحمت بكشند، اين زحمت براي آنان لذت بخش است و نتيجه آن كسب شهرت و پول و درآمد مناسب خواهد بود. كردواني درباره برنامه روزانه شخصي‌اش كه تا سرحد امكان آن را تغيير نمي‌دهد، مي‌گويد: هر شب ساعت ‪ ۱۰‬شب شام مي‌خورم، ساعت ‪ ۱۱‬شب مي‌خوابم و سه بامداد از خواب برمي‌خيزم و بعد از خوردن يك صبحانه مفصل و سالم، تا ساعت شش صبح مطالعه مي‌كنم و كارهايم را انجام مي‌دهم و ساعت ‪ ۶/۳۰‬راهي دانشگاه مي‌شوم و معمولا تا ‪ ۸/۵‬شب مشغول كار و مطالعه هستم و بعد ازاين ساعت نيز ديگر مطالعه نمي‌كنم."
او مي‌گويد "من به مزه غذا فكر نمي‌كنم به خواص آن دقت مي‌كنم" و مي‌افزايد "صبح هااز جوانه گندمي كه با دست خودم عمل آورده‌ام مي‌خورم و يا مقداري گندم سبوس دار آسياب شده را با يك ليوان آب مخلوط كرده و اين محلول مفيد را مي‌نوشم."
دكتر كردواني مي‌گويد هر كشوري كه كوير دارد برايش اسمي نيز دارد ، در ايران ما به نمكزار مي‌گوييم "كوير" كه به زميني گفته مي‌شود كه تمركز و مقدار نمك به حدي است كه در آن زمين قابل‌رويش براي گياهان زراعي نيست به طوري كه پسته و خرما نيز كه در برابر شوري مقاوم هستند دركوير نمي‌رويد. ممكن است كه در كوير گياهان غير زراعي مثل گز ، خارشتري و ني كه به شوري مقاوم هستند درآن برويد كه به اين زمين ها"مراتع كويري" مي‌گويند. كردواني مي‌گويد اگر نمك خاك از يك ميزان معين بگذرد هيچ گياهي در آن به وجود نمي‌آيد و " كويرلخت " به وجود مي‌آيد مثل "كوير بزرگ مركزي" ايران كه در شمال اين كوير شهرستان‌هاي گرمسار، سمنان ، شاهرود و دامغان در جنوب آن شهرستان‌هاي خور و جندق قراردارد و بيش از ‪ ۱۲۰‬هزار كيلومتر مربع وسعت دارد كه بزرگترين نمك زار ايران و جهان است. دكتر كردواني در تشريح كوير بزرگ مركزي ايران مي‌گويد در اطراف اين كوير گياه مي‌رويد كه مراتع مردم منطقه محسوب مي‌شود و وسط آن هيچ نوع گياهي ندارد و لخت است.
* كوير موهبت الهي است:
كردواني مي‌گويد در گذشته كوير مايه بدبختي و سرزمين شوم به حساب مي امد و عامل بازدارنده توسعه اقتصادي تلقي مي‌شد. در گذشته به دليل اينكه شغل مردم كشاورزي بود و كوير هم به دليل اينكه "زه آب " دارد موجب مي‌شد كه زمين‌هاي اطرافش نيز قابل كشاورزي نباشد. دكتر كردواني مي‌گويد من معتقدم كه با توسعه علم و تكنولوژي امروز كوير نه تنها مايه بدبختي نيست بلكه از موهبت‌هاي الهي محسوب مي‌شود. كردواني مي‌گويد تمام انواع كويرها چه كويرهايي كه داراي گياه و يا فاقد گياه باشد براي بشر قابل استفاده است. او مي‌گويد در گذشته به دليل خاك و آب شور اين مناطق به تدريج خاك هاي اطراف آن نيز شور شدند و از حاصلخيزي افتاند و در اطراف كوير يك تمدن مفلوك كشاورزي ايجاد شد به طوري كه مردم از مناطق كويري كوچ كردند. او مي‌گويد به دليل اينكه تمام كويرهاي ايران قابل استفاده است ، اگر در آينده به كويرها توجه بشود در آن مناطق ، زنجيروار شهرها و شهرك‌هاي صنعتي و تمدن صنعتي به وجود خواهد آمد.
* مراتع كويري :
اين كويرشناس برجسته كشور مي‌گويد از كويرهايي كه گياه دارند در سه زمينه مي‌توانيم استفاده كنيم. ابتدا به عنوان مراتع كويري ، به خصوص پرورش شتر در مراتع كويري صنعت كشاورزي كشور را متحول مي‌كند. او مي‌گويد شتر همچون بچه‌ها كه بستني رو دوست داردند به گياه خارشتر علاقه وافري دارد كه با خوردن اين گياه نمك ان را از طريق ادرار و فضولاتش خارج مي‌كند و شير و گوشت شيرين حاصل آن است. كردواني به دست اندركاران كشور توصيه مي‌كند كه بااجراي طرح‌هاي تقويت مراتع مي‌تواينم دامداري در مناطق كويري را گسترش دهيم و بسياري از مواد غذايي مورد نياز كشور را از طريق پرورش شتر تامين كنيم.
* گياهان دارويي و صنعتي كوير:
كردواني مي‌گويد بسياري از گياهاني كه در كوير(نمكزار) مي‌رويد گياهان دارويي و صنعتي هستند كه از آن ميان مي‌توان به اشنيان، خارشتر، استبرق ، گز، گون، كنار و گهور اشاره كرد.
* گياه كويري "اشنيان" :
گياه كويري اشنيان كه محلي‌هاي به آن اشلون مي‌گويند، اولين كاربردش در زمينه شويندگي و پاك كنندگي است به طوري كه در قديم نيز با كوبيدن اين گياه از آن "چوبك" درست مي‌كردند. چوبك با قدرت پاك كنندگي زياد ، يك شوينده كاملا سازگار با محيط زيست محسوب مي‌شود. از ماده شيميايي كه از خاكستر اشنيان توليد مي‌شود، سود سوز آور توليد مي‌شود كه خاصيت قليايي دارد و از آن مي‌توان در صنعت قاليبافي استفاده كرد. اشنيان همچنين از گياهان كويري است كه شتر آن را از خارشتر نيز بيشتر دوست دارد.
* گياه كويري استبرق :
كردواني مي‌گويد از گياه استبرق مي‌توان چيزي لطيف تر از ابريشم طبيعي توليد كرد و ما كه اين منبع بزرگ را در اختيار داريم لازم نيست ابريشم را فقط با كرم ابريشم توليد كنيم زيرا ابريشم حاصل از گياه كويري "استبرق" بسيار لطيف، سفيد و با كيفيت است. شيره گياه استبرق خاصيت ضداسهال دارد و مي‌توان داروهاي ضد اسهال از آن توليد كرد.
* گياه كويري گز:
كردواني مي‌گويد انگبين گياه گز در كوير از نيش حشرات بر اين گياه توليد مي‌شود به اين ترتيب كه در نقطه‌اي كه حشرات ساقه گياه را نيش مي‌زند، به اندازه يك دانه شكر از آن ماده شيريني خارج مي‌شود كه آن "انگبين" يا گز انگبين مي‌گويند و كويرنشينان براي برداشت آن با خيس كردن دستشان اين محصول را جمع‌آوري مي‌كنند كه كار مشكلي است و دختران كوير با بستن يك كاسه به جلوي گردنشان از صبح تا شب نمي‌توانند بيش از حدود يكصد گرم انگبين جمع‌آوري كنند. او مي‌گويد در خوانسار از "گون" انگبين را راحت تر مي‌گيرند به طوري كه با پهن كردن پارچه در زير گياه و تكان دادن آن انگبين را جمع آوري مي كنند كه از آن براي توليد شيريني و گز استفاده مي‌شود. كردواني به نكته‌اي ظريف در مورد محصول گياه گز اشاره مي‌كند و مي‌گويد اگر به گياه گز آب كافي برسد، به آن "آب خورده" مي‌گويند كه محصول آن شيرين نيست. به گفته او گياه گز بايد سختي تشنگي را تاب بياورد تا محصول آن انگبين شيرين باشد. گياه "كنار" نيز كه برگ آن "سدر" ناميده مي‌شود، به همين ترتيب است. به عبارت ديگر، اين گياه در سال‌هايي كه بارندگي زياد باشد خوب رشد نمي‌كند و اين گياه نيز در تشنگي رشد مي‌كند.
* كاكتوس
كاكتوس از جمله گياهاني است كه در طبيعت براي خودش آب ذخيره مي‌كند به طوري كه كاكتوس‌ها در بعضي از نقاط جهان آب بسيار زيادي در خود ذخيره مي‌كنند و در ايرانشهر واقع در منطقه خشك جنوب شرقي ايران، نوع كوچكتري از اين كاكتوس‌ها مي‌رويد.
دكتر كر دواني كه سرشار از اطلاعات درباره كويرهاي ايران است مي‌گويد كويرهاي مركزي ايران همه شور هستند، اما در بعضي مناطق آن كه به "سياه كوير" مشهوراست به صورت لكه‌هايي تيره‌رنگ است كه زمستان‌ها به صورت باتلاق درمي‌آيد. كردواني باتلاق‌هاي قليايي را به ديگي از شله زرد و يا ژله سفت تشبيه مي‌كند كه اگر انسان در داخل آن بيافتد در آن فرو مي‌رود و اين مايع غليظ پس از فروبردن انسان، دوباره بسته مي‌شود. او از نحوه خروج از باتلاق سياه كوير با ذكر خاطرات جواني‌اش مي‌گويد:
در آن دوران كه براي شكار به كوير مي‌رفتيم، اسب‌هايي داشتيم با زين‌هاي گرانقيمت و ارزشمند و به ما آموزش مي‌دادند كه اگر با اسب در باتلاق‌هاي سياه‌كوير فرو رفتيد تنگ زين را ببريد و در حالي كه زين را بر روي سينه خود مي‌چسبانيد با دراز كشيدن بر روي باتلاق و غلتيدن از باتلاق خود را نجات بدهيد.
استاد سپس با خواندن اين بيت كه :
"بهرام كه گور مي‌گرفتي همه عمر، ديدي كه چگونه گور بهرام گرفت"، به فرو رفتن "بهرام گور" در باتلاق‌هاي سياه كوير ايران اشاره كرد و گفت از نوشته‌ها و روايات چنين برمي‌آيد بهرام كه به همراه خدمه و يارانش براي شكار به آن منطقه رفته بود به دنبال شكار آهو با اسبش در باتلاق سياه كوير فرو رفت و جان باخت.
* كويرهايي كه گياه ندارند:
دكتر پرويز كردواني درباره كويرهايي كه قشر نمكي مشخصي دارند و نمكشان به تعبير وي "بالا آمده" است، مي‌گويد از املاح اين كويرها مي‌توان در دو زمينه بهره برداري كرد:
او مي‌گويد بخشي از املاح اين كويرها به صورت نمك طعام قابل استفاده است و در صنعت پتروشيمي به خصوص در صنعت نفت قابل استفاده است. به طوري كه نمك را داخل چاه نفت مي‌ريزند كه براثر مخلوط شدن با آب موجود در چاه‌هاي نفت، آب را سنگين مي‌كند و پايين تر از نفت قرار مي‌گيرد و نفت را قابل استخراج مي‌كند.
كردواني مي‌گويد بخش‌هايي از كوير كه نمك درآنها پف كرده است سرشار از سولفات سديم است كه در صنايع شيشه‌سازي ، كاغذسازي و توليد مواد شوينده كاربرد دارد. به گفته او اكنون چندين كارخانه در ايران از اين فرآورده استفاده مي‌كنند. او مي‌گويد از سولفات سديم در كارخانه ذوب آهن نيز براي جدا كردن فلز از سنگ بهره مي‌گيرند. كرواني مي‌گويد از كوير شوره‌زار نيترات پتاسيم استخراج مي‌شود كه از آن براي تهيه باروت و مواد محترقه استفاده مي‌توان استفاده كرد. او مي‌گويد كوير براي همه قابليت ايجاد اشتغال دارد، از فارغ‌التحصيل ادبيات گرفته تا شيمي و فيزيك. "دور تا دور كوير كشور مي‌توانيم صنايع و اشتغال ايجاد كنيم." كردواني به منابع و املاح موجود در كوير "خور" اصفهان واقع در كوير مركزي ايران اشاره مي‌كند و مي‌گويد در اين دشت هم اكنون با صرف هزينه سنگين، زه‌كش‌هايي به عمق دو تا سه متر ايجاد شده كه آب شور اين كوير را به استخرهاي بزرگ هدايت مي‌كنند و انواع نمك‌ها به خصوص "نمك پتاس" از آن استخراج مي‌كنند كه در صنايع بسيار ارزشمند است.
* توليد انرژي از آفتاب و باد كوير:
كردواني مي‌گويد درآن دسته از كويرهاي ايران كه قشر نمكي ندارند و خشك هستند مي‌توانيم با ايجاد تاسيساتي با استفاده از آفتاب گرم و باد كويربرق توليد كنيم. او مي‌گويد با استفاده از هر مترمربع كوير مي‌توانيم يك لامپ ‪۲۵۰‬ ولتي را روشن كنيم.
* كوير و جاذبه‌هاي توريستي:
كردواني كوير را پرجاذبه‌ترين طبيعت ايران مي‌داند و مردم كشور و ساير مردم جهان را به ديدن اين سرزمين پر رمز و راز دعوت مي‌كند. او مي‌گويد كوير به رغم اينكه زمين هايش اغلب لخت است، زيباتر از جنگل و و دريا است. كردواني مي‌گويد، سياه‌كويرهاي مركزي ايران كه داراي باتلاق است به حدي زيبا و آرامش بخش است كه براي هر انساني كه نياز به آرامش و تمدد اعصاب داشته باشد روحبخش است. او مي‌گويد مواد معدني گوناگون در كويد، آن را به يك فرش پر نقش و نگار و زيبا شبيه كرده است كه هر بيننده‌اي را به وجد مي‌آورد.
او مي‌گويد روزهاي كوير خيلي قشنگ است به خصوص ساعت ‪ ۱۱‬تا دوي بعدازظهر منظره كوير به دليل پديده "سراب" بسيار ديدني است چرا كه حتي يك درخت كويري همچون جنگلي مواج و سيال به نظر مي‌رسد كويري در چشم بيننده به حركت در مي‌آيد و بخشي از كوير كه فاقد گياه و درخت است، همچون دريا موج مي‌زند و به همين دليل است كه عرب به كوير بي گياه مي‌گويد "بحر بلا ماء" يعني درياي بدون آب. او مي‌گويد در دشت كوير از گرمسار تا به سياه كوه ، هنوز آثار و بقاياي جاده سنگ فرش دوره شاه عباسي بر جاي مانده و دريك سوي اين جاده كه گياهان به صورت تك تك رويده‌اند به هنگام وقوع سراب، همچون باغ روان است و در چشم بيننده گويي كه درختان در حال حركت است و دست كوير همچون دريايي مواج خيره‌كننده است. اين كوير شناس كشور مي‌گويد توريست‌هاي خارجي به ديدن كوير به خصوص در ميانه روز كه گرماي آن كمي آزاردهنده هم هست، بسيار علاقه‌مندند. كردواني در توصيف شب‌هاي كوير مي‌گويد، آسمان كوير بلند و پر ستاره است و بيننده‌اي كه گرماي روز را در كوير با جانش احساس كرده باشد از شب خنك و ديدني ان لذت مي‌برد. او مي‌گويد برخي از كويرها در شب بسيار سرد است به طوري كه بيابان لوت همچون قطب مي‌ماند. كردواني بازهم از كويرهاي باتلاقي مي‌گويد و به جاذبه توريستي باتلاق "گاوخوني" و "حوض سلطان" اشاره مي‌كند و مي‌گويد اين مناطق براي افراد ماجراجو خطرناك است اما مي‌توان در اطراف آن‌ها هتل و امكانات تفريحي براي مردم ايجاد كرد تا علاقه‌مندان به اين مظاهر طبيعي، بي‌آنكه خطري متوجه‌شان باشد، به تماشاي آنها بنشينند. استاد كردواني مي‌گويد كوير رحمت و موهبت الهي است، قدر آن را بدانيم.